Zagadnienie wytwarzania energii zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, a co za tym idzie rozwiązanie problemu niskiej emisji w ciepłownictwie zajmuje coraz więcej miejsca w dyskusjach politycznych. Każdego roku bowiem prawie 50% energii zużywanej w Europie przeznaczane jest na ogrzewanie domów i powierzchni przemysłowych. W poszukiwaniu rozwiązania daje się zaobserwować pewien konsensus, który wyraża się m.in. w niedawno sformułowanym przez Międzynarodową Agencję Energetyczną określeniu kogeneracji i ciepłownictwa jako „zasadniczej części strategii bezpieczeństwa energetycznego i ograniczania emisji gazów cieplarnianych”.

Blisko 16 milionów Polaków czyli 41% społeczeństwa ma dostęp do ciepłownictwa komunalnego. Jednakże pilną koniecznością staje się dziś modernizacja istniejących sieci przesyłowych, gdyż prawie połowa z nich ma już ponad 20 lat. Ponad połowa ciepła dostarczanego do sieci produkowana jest przez tradycyjne instalacje, a zatem istnieje potencjał 25-30% oszczędności paliwa możliwy poprzez rozwój produkcji ciepła w skojarzeniu w elektrociepłowniach.

Polityka energetyczna Polski do 2030 roku zakłada podwojenie produkcji energii elektrycznej w technologii kogeneracji do 2020 roku (w stosunku do poziomu produkcji z 2006 r.). Zmiany w Prawie budowlanym z 7 lipca 1994 (Artykuł 33, paragraf 2, pozycja 6) wprowadzone Ustawą o efektywności energetycznej z 15 maja 2011 zaowocowały nałożeniem obowiązku budynków (w których przewidywany szczyt mocy cieplnej instalacji i urządzeń ciepłowniczych jest nie mniejszy niż 50 kW) do sieci ciepłowniczej podłączenia - gdzie to tylko jest możliwe. Przepisy uściślają, że „w zasilaniu sieci ciepłowniczej nie mniej niż 75% ciepła w okresie roku kalendarzowego pochodzi z odnawialnych źródeł energii, kogeneracji lub jest ciepłem odpadowym z instalacji przemysłowych.”

Polityczny nacisk z Brukseli wyraża Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie efektywności energetycznej (2012/27/UE, Artykuł 14). Do roku 2015 wszystkie państwa członkowskie po raz pierwszy są zobowiązane do złożenia przed Komisją Europejską kompleksowej oceny potencjału zastosowania wysokosprawnej Kogeneracji (CHP) oraz efektywnych systemów lokalnego ogrzewania i chłodzenia. Co więcej, państwa członkowskie zostały zobowiązane do zapewnienia, że energia elektryczna z wysokiej kogeneracji będzie miała gwarantowany przesył i dystrybucję pierwszeństwo lub gwarantowany dostęp do inteligentnych sieci elektroenergetycznych (grid) oraz pierwszeństwo w przesyłaniu w stopniu, na jaki pozwala bezpieczne funkcjonowanie krajowego systemu elektroenergetycznego.

Na pytanie o przyszłość polskiego ciepłownictwa Bogusław Regulski, wiceprezes Izby Gospodarczej Ciepłownictwo Polskie, odpowiada:

„Ciepłownictwo komunalne jest bardzo istotne dla zapewniania bezpieczeństwa energetycznego w Polsce. Zasadnicze znaczenie ma inwestowanie w ochronę środowiska, czyli w usprawnianie efektywności produkcji ciepła oraz modernizację i rozszerzanie istniejących sieci. Musimy zwrócić się w kierunku technologii niskoemisyjnych i OZE, po to by zapewnić niedrogie ciepło obywatelom.”

W kierunku odnawialnych źródeł energii

Trwające prace mające na celu optymalizację istniejących sieci oraz zapobieganie stratom ciepła przyczynią się do zwiększenia bezpieczeństwa i komfortu odbiorców ciepła - klientów. Usprawnianie dotyczy wymiany koryta rurociągów (rury ciepłownicze zainstalowane w betonowych obudowach) na preizolowane, zmniejszenia niepotrzebnie dużych średnic rur oraz wprowadzania inteligentnego zarządzania sieciami. Modernizacja źródeł ciepła oznacza budowę jednostek kogeneracyjnych oraz modernizację ciepłowni zasilanych węglem poprzez wprowadzenie współspalania lub zastąpienie węgla biomasą czy innymi odnawialnymi źródłami energii.

Pojawia się jednak obawa, iż modernizacja ciepłowni zasilanych węglem i umożliwianie współspalania nie wpłynie na najbardziej podstawową zmianę, jakiej wymaga bezpieczeństwo energetyczne i wyzwanie związane z ograniczeniem zmian klimatycznych - czyli przejście na gospodarkę niskoemisyjną. Istotna W tym przypadku duże znaczenie ma wykorzystywanie lokalnych zasobów energetycznych, gdyż większość regionów Polski ma większy potencjał produkcji energii z odnawialnych źródeł niż z lokalnych złóż węgla kamiennego. Zasoby węgla kamiennego występują w trzech miejscach w Polsce i chociaż jego produkcja przewyższa wydajność odnawialnych źródeł energii, to jednak potencjał OZE w poszczególnych regionach jest znacznie bardziej zróżnicowany.

Obraz 1. Występowanie węgla kamiennego na obszarze Polski

Obraz 2. Rozkład instalacji OZE w Polsce

Pierwszą instalacją wykorzystującą technologię niskoemisyjną w małej gminie Kisielice w województwie warmińsko-mazurskim, będącej zdobywcą europejskiej nagrody ManagEnergy w 2014, była sieć ciepłownicza podłączona do elektrociepłowni na biomasę (o mocy 6 MW), w której spalana jest lokalnie skupowana słoma zbożowa. Sieć zasila 250 budynków i służy ponad 90% populacji Kisielic. Projekt wstępnie sfinansowany był z pożyczki rządowej, budżetu własnego gminy i małej dotacji. Dochody z opodatkowania farmy wiatrowej oraz granty z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego wsparły następnie rozbudowę sieci.

W grudniu 2013 r. została ukończona budowa biogazowi, dzięki czemu Kisielice wzbogaciły się o dodatkowy strumień zrównoważonego ciepła. Wytwarza ona jeden megawat ciepła i jeden megawat prądu wykorzystując kiszonkę kukurydzianą dostarczaną z okolicznych pół, co zapewnia dodatkowy dochód wielu miejscowym rolnikom. Ciepło stanowiące produkt uboczny pracy elektrowni wykorzystywane jest do ogrzewania wody użytkowej dla mieszkańców Kisielic w sezonie letnim. Biogazownię sfinansowano dzięki grantom i prywatnym środkom.

Wideo: Jerzy Buzek składa gratulacje gminie Kisielice.

Regionalne planowanie energetyczne

W kontekście zarządzania energią coraz większe znaczenie zyskuje planowanie regionalne. Między 2014 a 2020 Europejski Fundusz Strukturalny i Inwestycyjny (ESI) przeznaczy ponad 38 miliardów euro na tworzenie i rozwój gospodarki niskoemisyjnej, ponad dwa razy więcej niż w latach 2007-2013. Dla Polski na ten cel przeznaczono ponad 8 bilionów euro, co wyróżnia Polskę spośród krajów członkowskich. W nowej perspektywie finansowej obserwujemy zmianę podejścia opartego na konsumpcji grantów na kie, w którym zasadniczą rolę odgrywa wykorzystanie instrumentów finansowych (jak: fundusze gwarancyjne, kredyty odnawialne, kredyty preferencyjne, kapitał własny) oraz połączenie środków publicznych i prywatnych w celu maksymalizacji wpływu wykorzystanych funduszy.

Już pięć urzędów wojewódzkich w Polsce (Wielkopolski, Zachodniopomorski, Śląski, Pomorski i Mazowiecki) ustanowiło oddziały europejskiego programu JESSICA w celu wykorzystania funduszy ESI wdrażania inwestycji w miastach w ramach.

Dzięki europejskiemu programowi JESSICA we wrześniu 2012 powstał na Mazowszu fundusz rozwoju miejskiego. Ten fundusz (zarządzany przez bank BGK) zaplanował już 30 milionów euro na wdrażanie projektów regionalnych.

Do marca 2015 r. podpisano jedenaście projektów o wartości 66,44 milionów euro (dotyczących systemów fotowoltaicznych PV, kogeneracji gazu i infrastruktury dla ciepłownictwa komunalnego). Do inwestorów zaliczyć można spółki ciepłownicze, urzędy miasta i podobne organy użyteczności publicznej.

Bartosz Dubiński, prezes zarządu Mazowieckiej Agencji Energetycznej tak komentuje doświadczenia z programem JESSICA:

„Kiedy zaczynaliśmy, ludzie przychodzili po dotacje, nie po pożyczki. Potem zarządzający projektami zorientowali się, że pożyczka może być tańsza niż dofinansowanie i zmienili swoje podejście do projektów. Zainicjowanie tego procesu kosztowało dużo wysiłku, ale udało się - teraz mamy zakończone projekty z dobrymi wynikami i ludzie się tym interesują. W tym momencie dziesięć projektów jest w trakcie realizacji i apetyty inwestorów rosną. Spodziewamy się efektu kuli śnieżnej.”

To właśnie z poziomu lokalnego i regionalnego bierze się prawdziwe dążenie do zmian. Setki polskich gmin wdrażają już lokalne plany zrównoważonej polityki energetycznej.

Obraz 3. Plany gospodarki niskoemisyjnej w Polsce

764 – liczba złożonych wniosków (w tym 12 grupowych)

873 – liczba gmin ubiegających się o dofinansowanie (35% wszystkich gmin w Polsce)

Wnioskowana kwota dofinansowania 48,7 mln PLN (dostępne dofinansowanie: 56,9 PLN).

Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) odgrywa znaczącą rolę w opracowywaniu i realizowaniu planów działań na rzecz zrównoważonej energii dzięki organizowaniu szkoleń, budowaniu potencjału i subsydiom pochodzącym z Europejskich Funduszy Strukturalnych i Inwestycyjnych. 

Synergia pomiędzy instrumentami pomocowymi (programy europejskie połączone w celu finansowania różnych faz tego samego projektu) jest silnie wspierana przez fundusze ESI, program Horyzont 2020 czy programy międzynarodowe tj. INTERREG.

Finansowanie projektów w ramach programu Horyzont 2020

Zainicjowany w 2003 roku unijny program Inteligentna Energia dla Europy (IEE) wspomógł wiele projektów z sektora ciepłownictwa i chłodzenia. Od 2014 roku przedsięwzięcia realizowane dotychczas w ramach IEE są finansowane z Unijnego programu finansowania badań naukowych i innowacji Horyzont 2020, który daje możliwości finansowania projektów z zakresu zrównoważonego ogrzewania i chłodzenia:

• EE13: Technologie centralnego ogrzewania i chłodzenia
• EE14: Usuwanie rynkowych barier w przyjmowaniu skutecznych rozwiązań w zakresie ogrzewania i chłodzenia.
• Wprowadzanie na rynek istniejących i nowopowstających technologii ogrzewania i chłodzenia z wykorzystaniem źródeł odnawialnych, LCE-4
• Wzmocnienie zdolności władz publicznych do planowania i wdrażania zrównoważonej polityki energetycznej, w tym działań związanych z planowaniem ogrzewania i chłodzenia, EE7
• Pomoc w ramach programu Horyzont 2020 w opracowaniu projektów dotyczących innowacyjnych i akceptowanych przez banki schematów finansowania zrównoważonych energetycznie inwestycji oraz projektów obejmujących inwestycje w infrastrukturę energetyczną, EE-20
• Wsparcie dla demonstracji technologii ogrzewania i chłodzenia ze źródeł odnawialnych zapewnia LCE-3
• Inteligentne miasta i gminy, SCC-1
• Badania i rozwój w dziedzinie wykorzystania odzysku ciepła w dużych systemach przemysłowych, EE18

Więcej informacji o działaniach wspieranych z programu IEE - Inteligentna Energia dla Europy na lata 2010-2013 realizowanych w sektorze ciepłowniczym i chłodniczym można znaleźć tutaj.

Antonio Aguilo Rullan, EASME

Zdaniem Antonio Aguilo Rullan, doradcy ds. projektów z zakresu efektywności energetycznej (EE) z agencji EASME Komisji Europejskiej, która nadzoruje tematykę efektywności energetycznej (EE) w programie Horizon 2020:

„Temat ten znajdzie się w centrum uwagi w 2015 roku. Ludzie zaczynają sobie uświadamiać potrzebę stosowania w procesie transformacji energetycznej zrównoważonych rozwiązań w zakresie ciepłownictwie i chłodnictwie.”

Konferencja wysokiego szczebla poświęcona roli ciepłownictwa i chłodnictwa w transformacji energetycznej Europy odbyła się w Brukseli w dniach 26-27 lutego 2015.

Opracowanie: Managenergy